Bierne i czynne prawo wyborcze. Czym jest? Znajomość ich zasad jest kluczowa

Wybory na żywo! Zobacz naszą relację wyborczą

Zajrzyj na specjalny serwis wyborczy

Czynne prawo wyborcze to inaczej prawo wybierania. Jego posiadacz może zatem brać udział w głosowaniu i oddawać głos na danego kandydata. Zgodnie z 10 § pkt. 1 Kodeksu wyborczego prawo do wybierania dotyczy głosowań określonego rodzaju. Są to m.in. wybory organów przedstawicielskich Państwa (a więc do Sejmu i Senatu), prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej i posłów do Parlamentu Europejskiego.

Osobna kategoria wyborów, do których wymagane jest czynne prawo wyborcze, dotyczy głosowań do jednostek samorządu terytorialnego. Są to wybory na urząd wójta, do rady gminy, do rady powiatu i do sejmiku województwa. To jednak nie wszystkie uprawnienia osób posiadający czynne prawo wyborcze. Mogą one bowiem również uczestniczyć w referendach na terytorium rzeczypospolitej polskiej.

Regulacje dotyczące czynnego prawa wyborczego znajdują się w Kodeksie wyborczym. Podstawowe wymogi niezbędne do uzyskania uprawnień do oddania głosu w wyborach to:

• pełnoletność (a więc osiągnięcie 18. roku życia najpóźniej w dniu głosowania),
• odpowiednie obywatelstwo.

W tym drugim przypadku wszystko jest jednak uzależnione od rodzaju wyborów. Jeśli chodzi o wybory do Sejmu i Senatu, a także na prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej - wymagane jest od wyborcy obywatelstwo polskie.

Nieco inaczej wygląda sytuacja w przypadku wyborów do Parlamentu Europejskiego odbywających się w Rzeczpospolitej Polskiej oraz do Rady Gminy, Rady Powiatu i Sejmiku Województwa. Jeśli chodzi o te pierwsze, swój głos na wskazanych kandydatów, oprócz osoby posiadającej obywatelstwo polskie, może oddać także obywatel Unii Europejskiej stale zamieszkujący od co najmniej 5 lat w Polsce. Odmiennie wygląda także sprawa wieku głosującego. W wyborach do Parlamentu Europejskiego jest to minimum 21 lat w dniu głosowania.

Przy głosowaniach do Rady Gminy, Rady Powiatu i Sejmiku województwa wymagane jest ponadto miejsce zamieszkania na obszarze odpowiednio danej gminy, powiatu lub województwa. W tym przypadku nie jest zatem możliwe przepisanie się do spisu wyborców w innej lokalizacji.

Raz uzyskane czynne prawo wyborcze może być utracone. Określa to także Kodeks wyborczy. Zgodnie z nim czynne prawo wyborcze może być odebrane w kilku przypadkach. Są to:

• pozbawienie praw publicznych przez prawomocny wyrok sądu,
• pozbawienie praw wyborczych przez prawomocny wyrok Trybunału Konstytucyjnego,
• ubezwłasnowolnienie w związku z prawomocnym wyrokiem sądu (bez względu na to, czy było to ubezwłasnowolnienie częściowe, czy też całkowite).

To katalog zamknięty, stąd też pod względem prawnym niedopuszczalne jest wykluczenie wyborcy z głosowania w innych przypadkach niż te ustawowe. Jeśli chodzi o osoby ubezwłasnowolnione, warto wiedzieć o tym, że temat ich praw wyborczych był już wielokrotnie poruszany w przestrzeni publicznej. Podkreślał to przede wszystkim Rzecznik Praw Obywatelskich m.in. w wystąpieniu do Prezesa Rady Ministrów z 15 kwietnia 2014 r., dwóch wystąpieniach do Prezydenta RP z 7 października 2015 r. oraz z 18 lutego 2016 r., a także w wystąpieniu do ODIHR z 11 kwietnia 2019 r.

Do tej pory nie doszło jednak do wprowadzenia rekomendowanych zmian legislacyjnych w tym zakresie. Prowadzone są natomiast ministerialne prace nad tzw. pełnomocnikiem opiekuńczym. Ma on podejmować decyzje dotyczące osoby reprezentowanej i jej majątku. Projekt zmian przepisów prawa nie pojawił się jednak nadal na stronach Ministerstwa Sprawiedliwości ani Rządowego Centrum Legislacji.

Warto wiedzieć o tym, że organizator każdych wyborów w Polsce pobiera informacje o osobach uprawnionych do głosowania ze stałego rejestru. Prowadzą go gminy. Znajdują się w nim dane pochodzące z ewidencji ludności. Są to:

• imię i nazwisko,
• numer PESEL,
• imię ojca,
• data urodzenia,
• adres stałego zamieszkania.

Pozwalają one na zidentyfikowanie wyborcy, gdy tylko pojawi się on w lokalu z dokumentem tożsamości.

Gdy zatem jesteśmy zameldowani na terenie danej gminy i w żadnej ze spraw urzędowych nie wskazaliśmy innego miejsca zamieszkania, możemy zyskać pewność, że znajdziemy się na liście osób uprawnionych do głosowania w lokalu wyborczym właściwym ze względu na mniejszą miejscowość lub określone ulice i ich numery w mieście. Zmiana lokalizacji, w której chcemy głosować, wymaga złożenia odpowiedniego wniosku. Należy go złożyć w Urzędzie Gminy właściwym ze względu na nowe miejsce zamieszkania.

Obywatel Polski nie musi jednak zawsze oddawać głosu w miejscu swojego zamieszkania. Zgodnie z Kodeksem wyborczym, każdy z wyborców może na pisemny wniosek złożony do Urzędu Gminy najpóźniej na 5 dni przed głosowaniem dopisać się do spisu wyborców w wybranym przez siebie obwodzie nie tylko ze względu na zmianę miejsca zamieszkania, ale również przebywanie w jego rejonie czasowo.

Dzięki takiemu rozwiązaniu nie trzeba się obawiać o to, że nie będziemy mogli wybrać swoich kandydatów w wyborach ze względu na wyjazd do innej miejscowości w celach prywatnych lub służbowych. Co więcej, z możliwości głosowania w danym obwodzie mogą również w tej procedurze skorzystać osoby niemające stałego zamieszkania, czyli bezdomni. Warto mieć jedynie na uwadze to, że ustawowe wyjątki związane z lokalizacją głosowania nie dotyczą wyborów samorządowych. W ich przypadku kluczowe jest miejsce stałego zamieszkania.

Kodeks wyborczy określa szczególne przypadki, w których możliwe jest głosowanie poza lokalem wyborczym właściwym ze względu na miejsce zamieszkania. Głosować można m.in. na statkach morskich. W tym przypadku wyborcy umieszczani są w spisie wyborczym przez kapitana statku na podstawie wniosku złożonego na jego ręce. Nie jest w związku z tym wymagane załatwianie formalności w Urzędzie Gminy.

Drugi z przypadków dotyczy głosowania za granicą. Wówczas do dopisania do spisu wyborców wymagane jest zgłoszenie się do właściwego pod względem terytorialnym konsula. Wniosek w tej sprawie musi być złożony maksymalnie 3 dni przed głosowaniem. O oddanie prawidłowego głosu nie muszą się również martwić niepełnosprawni. Kodeks wyborczy przewidział dla nich głosowanie korespondencyjne lub też przy wykorzystaniu pełnomocnika. Zasady z tym związane opisuje osobny dział tego aktu prawnego.

Osobną kwestią jest głosowanie w obwodach zamkniętych. To lokale utworzone dla osób, które ze względu na określone zdarzenia życiowe nie mogą w danym momencie oddać głosu w miejscu swojego zamieszkania. Do takich obwodów zamkniętych należą m.in. szpitale, domy opieki (tzw. DPS-y) oraz więzienia.

Jeśli chodzi o szpitale, w głosowaniu mogą zwykle wziąć udział osoby, które trafiły do nich co najmniej dzień przed wyborami. Komisje w więzieniach powstają w oparciu o listę chętnych do głosowania osadzonych. Są dwa warunki głosowania. Pierwszy to liczebność obwodu. Wymagana jest w takim przypadku obecność w placówce co najmniej 15 wyborców.

Z prawa wyborczego mogą skorzystać ponadto tylko ci osadzeni, którzy nie utracili praw publicznych wyrokiem sądu. Również w DPS-ach jest możliwe głosowanie znajdujących się w nim osób na podstawie listy chętnych utworzonej przed wyborami.

Bierne prawo wyborcze (prawo wybieralności) to uprawnienie do kandydowania, a więc bycia wybranym w wyborach jako kandydat na określone stanowisko (np. posła, senatora lub prezydenta). To, czy zostanie ono objęte, uzależnione jest z kolei od uzyskania odpowiedniej liczby głosów, po wyprzedzeniu innych kandydatów.

Bierne prawo wyborcze uzależnione jest głównie od wieku. Wszystko zależy tutaj od stanowiska, na które jest wybierany dany kandydat. Cenzusy wiekowe są następujące:

• radny gminy, powiatu, sejmiku województwa – minimum 18 lat,
• poseł na Sejm – minimum 21 lat,
• poseł Parlamentu Europejskiego – minimum 21 lat,
• wójt, burmistrz, prezydent miasta – minimum 25 lat,
• senator – minimum 30 lat,
• prezydent Rzeczpospolitej Polskiej – minimum 35 lat.

Oprócz tego przyszły poseł Parlamentu Europejskiego musi od co najmniej 5 lat mieszkać na stałe w Rzeczpospolitej Polskiej lub na terytorium innego kraju Unii Europejskiej. Przyszły wójt, burmistrz lub prezydent miasta musi ponadto na stałe mieszkać na obszarze gminy lub miasta, gdzie kandyduje na urząd.

Bierne prawo wyborcze przysługuje osobom spełniającym określone wymogi. Można je utracić w kilku przypadkach. Prawa wybieralności nie będzie miała w Polsce osoba:

• którą skazano prawomocnym wyrokiem na karę pozbawienia wolności za przestępstwo umyślne ścigane z urzędu lub umyślne przestępstwo skarbowe
• wobec której wydano prawomocne orzeczenie sądu stwierdzające utratę prawa wybieralności, o którym mowa w art. 21a ust. 2a Ustawy z dnia 18 października 2006 r. o ujawnianiu informacji o dokumentach organów bezpieczeństwa państwa z lat 1944–1990 oraz treści tych dokumentów (Dz. U. z 2017 r. poz. 2186, z późn. zm.)
• w danej gminie została uprzednio wybrana dwukrotnie na wójta, burmistrza lub prezydenta (przepisy w tym zakresie funkcjonują od czasu ostatnich wyborów samorządowych z 2018 r.)

Jeśli chodzi natomiast o wybory do Parlamentu Unii Europejskiej, prawa wybieralności nie ma dodatkowo obywatel UE, niebędący obywatelem Polski i pozbawiony prawa wybieralności w państwie członkowskim UE, którego jest obywatelem.

Jeszcze na początku XX wieku w wielu państwach całego świata z czynnego i biernego prawa wyborczego nie mogły korzystać kobiety. Ciekawostką jest fakt, że jednym z krajów, w których zyskały one takie uprawnienia, była Polska. Kobiety mogły się cieszyć czynnym i biernym prawem wyborczym na terenie Rzeczpospolitej Polskiej już od 1918 r. Wówczas podobne przepisy funkcjonowały jedynie w niewielkiej liczbie krajów.

Wśród nich znalazły się: Australia, Nowa Zelandia, Finlandia, Norwegia, Islandia, Dania, Holandia, Rosja i Kanada. Polska wyprzedziła pod tym kątem m.in. Stany Zjednoczone (gdzie kobiety zyskały prawa wyborcze w 1920 r.) i Francję (z uprawnieniami dla kobiet od 1944 r.). Z kolei w niezwykle liberalnej Szwajcarii kobiety mogły korzystać z czynnego i biernego prawa wyborczego dopiero od 1971 r.

Prawo wyborcze podlega ciągłej ewolucji, dostosowując się do bieżącej sytuacji politycznej. Ostatnie większe zmiany Kodeksu wyborczego, jeśli chodzi o uprawnienia uczestniczących w głosowaniu stron, nastąpiły w 2018 r. Wówczas na mocy Ustawy z dnia 11 stycznia 2018 r. o zmianie niektórych ustaw w celu zwiększenia udziału obywateli w procesie wybierania, funkcjonowania i kontrolowania niektórych organów publicznych, która weszła w życie 31 stycznia 2018 r.:

• wprowadzono dwukadencyjność wójtów, burmistrzów i prezydentów miast,
• wydłużono z 4 do 5 lat kadencję w przypadku organów samorządu terytorialnego (w tym wójtów, burmistrzów, prezydentów miast, rad gmin, powiatów i sejmików województw),
• ograniczono możliwość głosowania korespondencyjnego jedynie dla osób niepełnosprawnych,
• ograniczono jednomandatowe okręgi wyborcze do gmin do 20 tys. mieszkańców,
• wprowadzono dwa rodzaje komisji obwodowych, tj. organizującej głosowanie i ustalającej wyniki głosowania,
• zwiększono uprawnienia mężów zaufania i wprowadzono instytucję obserwatorów społecznych, co ma zmniejszyć prawdopodobieństwo wystąpienia fałszerstw wyborczych.

Wcześniej zmiany w zakresie prawa wyborczego zostały wprowadzone 25 czerwca 2015 r. na mocy Ustawy z 25 czerwca 2015 r. o zmianie ustawy w sprawie Kodeksu wyborczego. Wśród najważniejszych zmian warto wymienić:

• przezroczyste urny wyborcze
• dopuszczalność rejestracji własnymi urządzeniami nagrywającymi czynności obwodowych komisji za pośrednictwem mężów zaufania przed głosowaniem i po jego zakończeniu
• konieczność ujęcia w protokołach z głosowania liczby głosów nieważnych wraz z określeniem przyczyny nieważności
• kadencyjność członków Państwowej Komisji Wyborczej – 9 lat i górny wiek członka – 70 lat
• informowanie przez komisarza wyborczego wyborców w formie druku bezadresowego, najpóźniej w 21. dniu przed terminem wyborów o sposobie głosowania, a także warunkach ważności głosu
• ustalenie zasady, iż karta do głosowania jest zadrukowana jednostronnie, a w uzasadnionych przypadkach występuje w formie „książeczki” z obligatoryjną informacją na pierwszej stronie o sposobie głosowania i warunkach oddania ważnego głosu, a na drugiej – ze spisem treści zawierającym listę komitetów wyborczych
• wspólne wykonywanie czynności związanych z ustaleniem wyników głosowania przez członków obwodowych komisji wyborczych
• zakaz członkostwa osób w obwodowej komisji wyborczej, jeśli kandydatem jest osoba blisko spokrewniona.

To jednak jeszcze nie wszystkie zmiany, które były spodziewane przez wyborców. W najbliższych latach często rozpatrywaną kwestią są wybory elektroniczne, a w szczególności online. Takie rozwiązanie stosuje coraz więcej krajów na całym świecie, a doskonałym przykładem prężnego działania głosowania w tej formie jest Estonia, gdzie w trakcie ostatnich wyborów na tę formę uczestnictwa zdecydowało się ponad 40% wyborców. Do wprowadzenia sprawnie działającego głosowania online, oprócz zmiany przepisów prawa, szczególnie w kwestii identyfikacji tożsamości, niezbędne są jednak także inwestycje w sprzęt do głosowania oraz właściwe zabezpieczenie się przed cyberprzestępcami.

Tylko wtedy zyskamy pewność, że przeprowadzone w ten sposób wybory, podczas których część głosujących korzysta do głosowania z komputera lub urządzenia przenośnego do zagłosowania, spełnią przesłanki konstytucyjnej pięcioprzymiotnikowości, a więc będą:

• tajne,
• bezpośrednie,
• równe,
• powszechne,
• proporcjonalne.

Biorąc pod uwagę stopień zaawansowania prac w tym zakresie, który jest znikomy, nie powinniśmy się jednak spodziewać wprowadzenia znaczących zmian w sposobie głosowania w wyborach parlamentarnych w 2023 i samorządowych w 2024 r.

CZĘSTO ZADAWANE PYTANIA

Czynne prawo wyborcze to inaczej prawo wybierania. Oznacza to, że osoba posiadająca to prawo może uczestniczyć w wyborach i oddać swój głos na wybranego kandydata lub partię polityczną.

Czynne prawo wyborcze posiadają osoby, które ukończyły 18 lat i mają obywatelstwo polskie. Aby móc głosować, należy być zarejestrowanym w rejestrze wyborców.

Bierne prawo wyborcze to prawo kandydowania w wyborach. Oznacza to, że osoba posiadająca to prawo może startować w wyborach na określone stanowisko lub mandat.

Bierne prawo wyborcze posiadają osoby, które posiadają czynne prawo wyborcze oraz spełniają określone wymagania, takie jak np. wiek, obywatelstwo, brak skazania prawomocnym wyrokiem sądu.

Tak, osoby niepełnosprawne mają prawo do głosowania korespondencyjnego oraz do korzystania z pomocy przy głosowaniu.

Nie, aby móc głosować w wyborach, należy być zarejestrowanym w rejestrze wyborców.

Nie, aby móc głosować w wyborach, należy posiadać polskie obywatelstwo.

Nie, osoby skazane za wykroczenia nie tracą prawa wyborczego. Prawo wyborcze można stracić jedynie w przypadku skazania prawomocnym wyrokiem sądu.

Nie, aby móc głosować w wyborach, należy posiadać ważny dowód osobisty lub inny dokument potwierdzający tożsamość.

Tak, osoby przebywające za granicą mogą głosować w wyborach korespondencyjnie lub w lokalu wyborczym w Polsce.

Tak, osoby, które nie mają stałego miejsca zamieszkania, mogą głosować w wyborach, ale muszą zarejestrować się w rejestrze wyborców w miejscu pobytu czasowego.

Tak, osoby, które nie znają języka polskiego, mogą skorzystać z pomocy tłumacza przy głosowaniu.

Tak, osoby, które nie mają pełnej zdolności do czynności prawnych, ale ukończyły 18 lat, posiadają czynne prawo wyborcze i mogą głosować.

rs